Raila Odinga oo horey u ahaan jiray Raila Odinga ayaa wajahaya loolan adag oo ku aadan xilka ugu sareeya ee guddiga Midowga Afrika, xilli ay damacyada diblomaasiyadeed billaabeen in ka badan afar bilood ka hor codbixinta.
Jimcihii, laba maalmood uun ka dib markii Raila uu helay taageerada Bulshada Bariga Afrika, Ururka Iskaashiga Islaamka (OIC) wuxuu go’aansaday inuu taageero Jabuuti Maxamuud Cali Yuusuf.
Qaraarkan ayaa lagu soo waramayaa in ay gaareen Wasiirada Arrimaha Dibadda ee Ururka Iskaashiga Islaamka ee Kameroon.
Safiirka Djibouti u fadhiya Sucuudiga Dya-Eddine Bamakhrama ayaa soo dhigay X in wasiiradu qaraarka ku qaateen kalfadhigoodii 29-kii Agoosto ilaa 30-kii Agoosto.
Ugu yaraan 27 xubnood oo ka tirsan OIC ayaa ka soo jeeda Afrika, xaalad khubarada qaar ay qabaan ayaa Raila u sahli doonta in uu lacagtiisa ku baxsado.
Si kastaba ha ahaatee, waxa la sugayaa taageerada ay Djibouti u fidisay dalalkan Islaamka ah.
Aljeeriya, Masar, Liibiya iyo Marooko oo dhammaantood xubin ka ah ururka OIC ayaa isu soo taagay musharraxiinta guddoomiye ku-xigeenka.
Tani waxay la macno tahay inay doonayaan inay la midoobaan gobollada kale, ayay yiraahdeen Bariga Afrika si ay u hubiyaan in musharraxiintoodu ay dhex maraan.
Qaar ka mid ah xubnaha OIC sida Uganda, Nigeria, Guinea Bissau ayaa sidoo kale la rumeysan yahay inay taageerayaan Raila.
Waddamada kale sida Niger, Guinea, Burkina Faso, Gabon iyo Mali ayaa laga joojiyay xubinimada Midowga Afrika.
Marka laga soo tago guddoomiyaha AUC iyo ku-xigeenka, waxaa jira saddex shaqo oo qaaradeed oo kale oo loo baahan yahay.
Kuwaas oo kala ah Guddoomiyaha Bangiga Horumarinta Afrika, Xoghayaha Guud ee Ururka Barwaaqo Sooranka iyo Madaxa Ururka Caafimaadka Adduunka.
Tansaaniya mar hore ayay qabsatay kan dambe.
Marka laga reebo Jabuuti, Raila ayaa sidoo kale wajihi doona Anil Gayan oo Mauritius ah, iyo Richard Randriamandrato oo Magascar ah.
Axmed Xaashi, oo ah khabiir dhinaca maamulka iyo siyaasadda ah, ayaa yidhi isagoo eegaya sida dalalku u dhaqmaan codbixinta, “Raila waxa uu ku luminayaa doorashada Addis Ababa.”
“Waan ka naxi lahaa haddii uu helo aqlabiyad caato ah. Musharaxa Jabuuti waxa uu ku guulaysan doonaa cod aqlabiyad ah,” ayuu yidhi.
Xaashi, codeynta waxaa lagu go’aamin doonaa sida dalalka Faransiiska, Ingiriiska iyo Boortaqiisku u dhaqmaan.
“AU waxay u qaybsan tahay iyada oo lagu salaynayo taarikadan aasaasiga ah ee tectonic saamaynta ugu weynina waa Faransiiska,” ayuu yidhi.
Sida uu sheegay Xaashi, tani waa sababta Aamina Maxamed looga adkaaday 2017.
Waxa kale oo la aaminsan yahay in dalalka ku hadla Faransiiska ay taariikh ahaan taageereen mid iyaga ka mid ah iyo kiiskan Jabuuti.
“Arrin la mid ah ayaa ka dhici doonta AU. Degaanada Faransiiska, Saaxil, Afrikada Dhexe waxay u taagan yihiin inay is hortaagaan musharraxnimada Odinga oo ay yidhaahdaan maya,” Xaashi ayaa saadaaliyay.
Qareen Axmednaasir Cabdullaahi ayaa sii xoojiyey hadalkan isagoo yiri “waxay noqon doontaa qalad weyn in la dhayalsado musharaxa Jabuuti.”
Moronge Obonyo, oo ah khabiir ku takhasusay shuruucda xiriirka caalamiga ah, ayaa sheegay in wadamada xubnaha ka ah telefanka Faransiiska ay u muuqdaan kuwo diblumaasiyad wanaagsan sameynaya.
“Iyadoo ay Jabuuti ku jirto tartanka, codeynta Francophone-ka ee midaysan waxay noqon doontaa khatar. Marka labaad, sida gobolka Koonfurta Afrika uu u codayn doono ayaa laga yaabaa inuu dhibsado Raila,” ayuu yidhi.
“Koonfurta Afrika (badanaa, Anglophone) way ka aamustay tartankii ugu dambeeyay markii Aamina ay ka hortimid Faki, oo ay la kulantay Amina dharbaaxo.”
Shantii kursi ee hore ee AUC, kaliya Nkosazana Zuma ee Koonfur Afrika waxay ka timid Anglophone Afrika.
Inta soo hartay (Amara Easy, Alpha Konare, Jean Ping iyo Mahamat Faki) waxay ahaayeen Francophone.
“Iyadoo musharax ka socda Madagascar, oo xubin ka ah SADC, oo u tartamaya qayb ka mid ah ururka Bariga Afrika, tartanku wuxuu noqon karaa mid adag,” Moronge ayaa yidhi.
Khabiir, daqiiqadda ugu dambeysa ee isbeddelka wadnaha ee dalalka xubnaha ka ah EAC ee la arkay 2017 ayaa laga yaabaa inay dib u ciyaaraan.
Waddamada Muslimka ah ee Waqooyiga iyo Carabta ayaa sidoo kale loo arkaa inay ku dhaqmi doonaan iyadoo lagu salaynayo sida ay Kenya ula dhaqantay su’aasha Marooko, Saharawi iyo Aljeeriya.
Durba, Kenya waxay si rasmi ah u billowday tallaabooyin ay ku doonayso inay xiriir diblumaasiyadeed oo rasmi ah la yeelato Morocco, tallaabadaas oo la xiriirta codbixinta soo socota.
Wilfred Muliro, oo ah khabiir ku xeel dheer siyaasadda arrimaha dibadda, ayaa sheegay in qaar ka mid ah caqabadaha iyo su’aalaha laga jawaabay.
Waxaa ka mid ahaa walaac laga qabay in Raila uu kaligiis aadayo tartanka ama musharax EAC ahaan.
Da’da Raila, oo 79 jir ah, ayaa sidoo kale la soo xigtay laakiin khubarada ayaa sheegaya inuu yahay shaqsiga labaad ee darajada sare leh ee raadiya kursiga ka dib Oumar Konare ee Mali.
“Badi codbixiyaasha halkan waa asxaabtiisa. Waa Injineer wuxuuna ahaa ergayga kaabayaasha dhaqaalaha ee AU. Hogaamiyayaasha intooda badani waxay danaynayaan sida uu wax uga qabanayo kaabayaasha dhaqaalaha, taas oo ah Afrika mudnaanta koowaad, “ayuu yidhi Muliro.
Khubarada kale, ganacsiga shanta kaalin ee muhiimka ah ee qaaradaha ee Afrika ayaa noqon doona arrin.
Marka laga reebo guddoomiyaha AUC iyo ku-xigeenka, jagooyinka ay ka midka yihiin madaxa WHO ee Afrika, madaxweynaha AfDB iyo madaxa Barwaaqo-sooranka ayaa dhaliyay wada xaajood heersare ah.
Tansaaniya waxay heshay madaxa WHO ee Afrika, labada murashax ee ugu horreeyana waxay ka kala yimaadeen Zambia (SADC) iyo Cameroon (Bartamaha Afrika).
Musharixiin badan ayaa soo bixi kara ka hor inta aan la gaarin bisha Sebtembar, kuwaas oo loo maleynayo inay ka soo jeedaan Chad, Mauritania iyo Masar.
Ku-xigeenka dambe ee tartanka loogu jiro ku-xigeenka AUC, waxa lagu doodaa inay saamigeeda si fiican ula fadhiisato Kenya, si la mid ah Faransiiska, oo u tartamaya jagada AfDB.
Xubnaha Ecowas ayaa la sheegay in ay aad u danaynayaan in ay ku biiraan jagada madaxa Barwaaqo-sooranka, sidaa awgeed waxa ay EAC ka ganacsan karaan taageero.
Muliro waxa uu sheegay in Raila uu leeyahay gacan sare, isaga oo u hanqal taagaya Afrikanimada iyo ilaalinta mowqifka AU ee arrimaha gobolka.
“Su’aasha Carabtu waxay sidoo kale iskeed u xallin doontaa maadaama ay kaliya u tartamayaan guddoomiye ku xigeenka,” ayuu yidhi.
Waxa uu sheegay in ay jiri doonaan kiisas ku saabsan musharixiinta iyo kutlada ay ku heshiiyaan in ay xilka isaga tagaan “iyagoo u hiilinaya Odinga, Waqooyiguna ay is xalin doonaan.”
Khubarada qaar, kuma filna ballanqaadyada Madaxweynaha Uganda Yoweri Museveni, Samia Suluhu ee Tansaaniya iyo Salva Kiir ee Koonfurta Suudaan.
Professor Macharia Munene, oo ah madaxa xiriirka caalamiga ah, ayaa soo xigtay maqnaanshaha Felix Tshishekedi iyo Rwanda Paul Kagame ee furitaanka ololaha.
Wuxuu sheegay in muujinta dadaal la’aanta Burundi, Soomaaliya iyo Itoobiya ay dhaawici doonto ololaha Raila oo ah musharaxa EAC.
“Maqnaanshahooda ayaa calaamad u ah inay jiri karto qayb qaybsanaan ah inta uu Kiir u hadlay guddoomiyaha EAC,” Munene ayaa yidhi.
“Waxaa xusid mudan in Kenya iyo Itoobiya aysan isku wanaagsanayn, Soomaaliyana aysan weli si buuxda u aqbalin dalabka Raila.”
Dhanka Munene, Madaxweynihii hore ee Nigeria Olusegun Obasanjo ayaa saameyntiisa Afrika sidoo kale sii yaraanaya markaa waxaa laga yaabaa inaysan noqon olole la isku halleyn karo.
“Aniga ahaan, waxay ii tahay 50:50 fursad iyo si taban Raila. Codbixintu waxay ku dhamaan kartaa 60:40,” ayuu yidhi.
Si looga adkaado caqabadaha jira, Edward Kakumu, oo ah khabiir ku takhasusay xiriirka caalamiga ah, ayaa sheegay in Kenya ay tahay in ay soo bandhigto heer sare oo dhanka xirfadaha diblomaasiyadeed iyo asluubta.
“Kenya waxa ay tan ku samayn kartaa in ay jeceshay musharraxiinteeda dalalka ay musharrixiinta xiiseeyaan si ay xulafadooda uga dhigaan oo ay u ololeeyaan ururrada kale ee gobolka,” ayuu yiri Kakumu.
Waxa uu sheegay in Raila ay waajib ku tahay in uu nadiifiyo jadwalkiisa hawlaha kale ee lixda bilood ee soo socota oo uu si qaafiya u muujiyo dadaalka dawladda.
“Tani waxaa ka mid noqon kara in la xidho qaaradda oo dhan si loo dhiso kalsoonida iyo xidhiidhka ergooyinka cod-bixiyayaasha,” ayuu yidhi Kakumu.
Wuxuu sheegay xildhibaankii hore inay tahay inuu sameeyo bandhigyo xiiso leh oo soo jiidanaya dhageystayaal gaar ah isagoon sameynin qas gobolka.”
Siyaasadda ganacsiga ee Kenya iyo saamaynta murannada ganacsiga, gaar ahaan kuwa deriska la ah, ayaa sidoo kale loo arkaa inay noqon doonto arrin go’aamisa tartanka sidoo kale.
